Zeszyty Metodyczne Rachunkowości nr 8 (392) z dnia 20.04.2015

Rzeczowe aktywa trwałe według MSR – utrata wartości część II – wartość godziwa

W niniejszym artykule wyjaśnimy zasady ustalania wartości godziwej rzeczowych aktywów trwałych (RAT) w kontekście utraty wartości. Przedstawione poniżej zasady mają również zastosowanie do innych okoliczności, gdy stosowana jest – w odniesieniu do RAT – wartość godziwa (np. przy zastosowaniu modelu wartości przeszacowanej czy połączeniu jednostek gospodarczych), a także niektórych innych pozycji aktywów (np. wartości niematerialnych i prawnych i nieruchomości inwestycyjnych).

1. Definicja wartości godziwej

Wartość godziwa zdefiniowana jest w standardach międzynarodowych (z wyjątkiem MSSF 2 "Płatności na bazie akcji") jako cena, którą otrzymano by ze sprzedaży składnika aktywów lub zapłacono by za przeniesienie zobowiązania w transakcji przeprowadzonej na zwykłych warunkach między uczestnikami rynku na dzień wyceny. Od strony koncepcyjnej wartość godziwa jest zrównana z wartością rynkową lub oszacowaną wartością rynkową (gdy nie ma rynku dla danego składnika). Zasady określania wartości godziwej zawiera MSSF 13 "Ustalanie wartości godziwej". Standard ten podaje wiele wskazówek oraz czynników, które należy uwzględnić przy ustalaniu wartości godziwej.

2. Ustalenie wartości godziwej przez zewnętrzny podmiot

Istotnym dylematem, przed którym stają podmioty przeprowadzające testy na utratę wartości jest kwestia zatrudnienia zewnętrznego specjalisty (np. rzeczoznawcy), który przeprowadzi wycenę określonego składnika w wartości godziwej. Wykorzystanie zewnętrznego, niezależnego podmiotu może poprawić wiarygodność wyceny m.in. w oczach biegłego rewidenta, lecz przekłada się zazwyczaj na dodatkowe koszty, które mogą być istotnym obciążeniem dla jednostki.

Standardy międzynarodowe nie narzucają konieczności zatrudnienia rzeczoznawcy przy ustalaniu wartości godziwej. Oznacza to, że jednostka, której pracownicy mają dostateczne kwalifikacje, wiedzę i umiejętności może przeprowadzić taką wycenę we własnym zakresie. W tym miejscu należy wskazać, że dla wielu aktywów ustalenie wartości godziwej może bazować na cenach transakcyjnych lub ofertach cenowych zbliżonych pozycji dostępnych na różnych platformach handlowych (zarówno ogólnie dostępnych, jak i komercyjnych). Przykładowo dla ustalenia wartości godziwej m² gruntu lub mieszkania można skorzystać z bazy cen transakcyjnych nieruchomości prowadzonej przez Związek Banków Polskich. Oczywiście przedmiotem porównania musi być składnik o zbliżonych charakterystykach.

Wraz ze wzrostem specyficzności składnika wzrasta zapotrzebowanie na wiedzę (często techniczną), kwalifikacje i doświadczenie u osób dokonujących wyceny. W takich przypadkach skorzystanie z usług niezależnego podmiotu może być bardziej uzasadnione, choć w dalszym ciągu wycena taka może być przeprowadzona przez pracowników jednostki posiadających odpowiednie przygotowanie merytoryczne.

3. Elementy jakie należy uwzględnić ustalając wartość godziwą we własnym zakresie

3.1. Perspektywa uczestników rynku

Wartość godziwa ustalana jest z perspektywy uczestników rynku, którzy są niepowiązani, znają wyceniany składnik i możliwości jego wykorzystania, są w stanie przeprowadzić transakcję i są nią zainteresowani, ale nie są do niej przymuszeni. Wskazane nieco teoretyczne cechy uczestników rynku oznaczają, że ceny transakcyjne między podmiotami powiązanymi mogą nie kwalifikować się jako wyznacznik wartości godziwej. Zwracamy uwagę, iż wartość godziwa nie jest wartością likwidacyjną, czyli np. wartością złomu z likwidacji danego składnika, jeżeli dany składnik ma cały czas przydatność ekonomiczną. Nie jest również ceną z transakcji wymuszonej, czyli transakcji, gdy jedna ze stron jest przymuszona, np. ze względów finansowych, do wyprzedaży swoich aktywów.

3.2. Uwzględnienie stanu i umiejscowienia składnika

Wartość godziwa uwzględnia cechy danego składnika, czyli m.in. jego bieżący stan i lokalizację, a także istniejące ograniczenia w zakresie jego sprzedaży i użytkowania. W związku z tym przy ustalaniu wartości godziwej należy uwzględnić m.in. stopień zużycia składnika (zużycie fizyczne, technologiczne, ekonomiczne i prawne). Elementy te uwzględniane są zazwyczaj przy szacowaniu wartości godziwej poprzez odniesienie się do cen porównywalnych aktywów (podejście rynkowe) lub w drodze oszacowania kosztu odtworzenia składnika (podejście kosztu), rzadziej zaś przy stosowaniu techniki dochodowej. Standardy międzynarodowe nie narzucają konkretnych sposobów uwzględniania tych parametrów, w związku z czym mogą istnieć różne racjonalne rozwiązania w tym zakresie.

Zużycie fizyczne odzwierciedla spadek wartości składnika w związku z pogorszeniem jego stanu fizycznego w wyniku użytkowania lub/i upływu czasu i jest zazwyczaj określane jako procent wartości lub użyteczności nowego składnika.

Dla niektórych składników konieczny jest osąd pracowników działów technicznych (lub niezależnego specjalisty), którzy na podstawie wiedzy i doświadczenia mogą określić zużycie fizyczne. Podobnej oceny wymaga zużycie technologiczne wynikające z istnienia na rynku innych, alternatywnych technologii, które są np. efektywniejsze, trwalsze, mniej awaryjne itp. Jeżeli jednostka ocenia, że składnik aktywów wykorzystuje technologię, która jest przestarzała lub ma negatywny wpływ na jego wartość, to należy przeprowadzić korektę z tego tytułu. Odpowiedź na pytanie: "w jakim stopniu użyta technologia wpłynęłaby na ocenę rynkową składnika (czy jest to 5%, 10%, 30% itd.)" może się różnić w zależności od przedmiotu wyceny i wymaga profesjonalnego osądu osoby posiadającej techniczną wiedzę w tym zakresie.

Nieco innej perspektywy wymaga ocena zużycia prawno-ekonomicznego. Elementy te oceniane są pod względem możliwości czerpania korzyści ekonomicznych z danej pozycji, np. popytu na produkty, ograniczeń prawnych na wykorzystanie danego składnika lub sprzedaż produktów, możliwości przeniesienia składnika w inne miejsce itp., a nie technicznego stanu.

Wartość godziwa uwzględnia umiejscowienie składnika poprzez dodanie (lub odjęcie) kosztów instalacji lub deinstalacji (w zależności od przyjętej perspektywy i podejścia). Nie obejmuje ona sama w sobie kosztów przeprowadzenia transakcji sprzedaży, jak opłaty notarialne, prowizje pośredników, ewentualny podatek od czynności cywilnoprawnych, które należałoby ponieść, aby sprzedać składnik. Koszty takie odejmowane są od wartości godziwej w związku z wyceną wymaganą przez MSR 36 dla testu na utratę wartości.

3.3. Techniki ustalania wartości godziwej

Przy ustalaniu wartości godziwej MSSF 13 dopuszcza zastosowanie podejścia rynkowego, kosztowego lub dochodowego.

Podejście rynkowe (zwane również porównawczym)

Ustalenia wartości godziwej składnika w tym przypadku dokonuje się na podstawie cen rynkowych identycznych lub porównywalnych pozycji. Przykładowo dla posiadanego:

• gruntu – można wykorzystać ceny m² gruntów zbliżonych do wycenianego,
   
• pojazdu – można wykorzystać ceny rynkowe pojazdów zbliżonych (zbliżony rocznik, wyposażenie, przebieg),
   
• mieszkania – można wykorzystać ceny m² zbliżonych mieszkań w okolicy.

Wartość godziwa powinna odzwierciedlać bieżący stan składnika. Zatem jeżeli dostępne są ceny porównywalnych składników, ale nowych lub nowocześniejszych, to należy skorygować ceny rynkowe o stopień zużycia naszego składnika.

Podejście kosztowe

Stosując podejście kosztowe ustala się wartość godziwa składnika na podstawie wartości nakładów, które należy ponieść, aby odtworzyć jego zdolność użytkową. Rozwiązanie to stosowane jest często dla specyficznych instalacji, budynków i budowli, dla których nie istnieją porównywalne ceny rynkowe, a często niemożliwe jest wiarygodne określenie przepływów pieniężnych, które uczestnicy rynku mogliby zrealizować z jego wykorzystaniem. Zastosowanie tego podejścia wiąże się z określeniem technologii, która w najbardziej ekonomiczny sposób pozwala odtworzyć zdolność użytkową danej pozycji. Oznacza to, że wycena bazuje na koszcie zastąpienia składnika w najbardziej racjonalnej technologii, a nie według technologii pierwotnej. Przykładowo wartość godziwa starego budynku z cegły będzie zazwyczaj ustalana na podstawie alternatywnych, tańszych technologii (np. szkieletu żelbetonowego). Dokonując wyceny z zastosowaniem podejścia kosztowego należy pamiętać o wspomnianym wcześniej zużyciu fizycznym, technologicznym, prawnym i ekonomicznym. Ostatnie dwa mogą być w niektórych przypadkach bardzo istotne i wymagać profesjonalnego osądu i pewnych dodatkowych założeń.

Podejście dochodowe

W tym przypadku ustalenie wartości godziwej składnika następuje na podstawie przepływów generowanych przez dany składnik, po ich zdyskontowaniu, czyli techniką zdyskontowanych przepływów pieniężnych. Przepływy (wpływy pomniejszone o wydatki) szacowane są z perspektywy najlepszego i najpełniejszego (największego) wykorzystania składnika, które przyjęliby uczestnicy rynku. Osoba szacująca wartość godziwą powinna rozważyć, czy w istniejących okolicznościach należy określić przepływy jako najbardziej prawdopodobne, czy też zastosować podejście bazujące na wartości oczekiwanej, czyli scenariuszach przepływów i prawdopodobieństwie ich wystąpienia. W podejściu dochodowym wartość godziwa ustalana jest w zbliżony sposób jak wartość użytkowa (przedmiot kolejnego artykułu), jednak założenia dotyczące przepływów i stopy procentowej powinny odzwierciedlać oczekiwania uczestników rynku, a nie jednostki.

W praktyce stosowane są również rozwiązania mieszane, czyli częściowe wykorzystanie np. podejścia kosztowego i rynkowego, czy dochodowego i rynkowego. Rozważając wybór techniki wyceny jednostka powinna wybrać to rozwiązanie, które jest odpowiednie do okoliczności i dostępności danych. W przypadku możliwości zastosowania różnych podejść, należy bazować na tym, które maksymalizuje wykorzystanie danych obserwowalnych na rynku i minimalizuje wykorzystanie danych nieobserwowalnych (np. założeń kierownictwa).

Oszacowanie wartości godziwej z wykorzystaniem określonych technik wyceny oznacza, że mogą pojawić się różne kwoty w zależności od tego, jaką technikę zastosowano oraz jakie założenia przyjęto. Istnienie różnych wielkości odzwierciedlających ten sam parametr wyceny (wartość godziwą) nie oznacza, że jedno z rozwiązań jest "lepsze", a inne "gorsze", czy że jedno jest bardziej poprawne, a drugie mniej. Oczywiście w takim przypadku konieczny jest osąd, które z rozwiązań maksymalizuje wykorzystanie danych obserwowalnych na rynku, oraz którą technikę wyceny preferowaliby uczestnicy rynku. Jeżeli wartość godziwa została ustalona przy użyciu techniki, którą użyliby użytkownicy rynku, przy zachowaniu racjonalnych przesłanek i na podstawie rozsądnych i racjonalnych założeń (bez celowego zniekształcenia danych lub metodologii dla uzyskania zamierzonego efektu), kwalifikuje się ją do wykorzystania dla potrzeb sprawozdawczości finansowej, nawet jeżeli istnieją alternatywne techniki pomiaru dające inne wyniki.

3.4. Najlepsze i najpełniejsze wykorzystanie

Ustalenie wartości godziwej składnika RAT wiąże się z określeniem dla niego "największego i najlepszego" wykorzystania, które przyjęliby uczestnicy rynku. Oznacza to, że należy rozważyć jaki sposób wykorzystania byłby najkorzystniejszy dla hipotetycznego posiadacza. Najlepszy możliwy sposób użytkowania musi być oczywiście fizycznie możliwy, dopuszczalny prawnie i uzasadniony finansowo i ekonomicznie (zob. szerzej par. 27-33 MSSF 13), ale może się różnić od bieżącego sposobu użytkowania. Przykładowo jednostka może posiadać (i wykorzystywać) lokomotywę do obsługi bocznicy kolejowej. Z perspektywy uczestników rynku korzystniejsze może być wynajęcie lokomotywy zewnętrznym podmiotom, które obok obsługi bocznicy mogłyby realizować dodatkowe zlecenia zewnętrzne.

Określenie najlepszego i najpełniejszego wykorzystania z perspektywy uczestnika rynku nie będzie konieczne, gdy dostępne są porównywalne ceny rynkowe, na podstawie których określana jest wartość godziwa. Przykładowo jednostka posiadająca środek transportowy (samochód osobowy, autobus, ciężarówkę), która zna ceny rynkowe bardzo zbliżonych pozycji, nie musi określać jakie byłoby najlepsze wykorzystanie, jeżeli wartość godziwa będzie ustalana na podstawie cen porównywalnych składników. Analogiczne rozwiązanie może pojawić się dla gruntów, niektórych budynków, maszyn itp. Jeżeli jednak składnik wymaga istotnych kosztów instalacji lub deinstalacji lub istnieją różniące się ceny kupna i sprzedaży, ocena taka może być potrzebna. Ocena powinna się również pojawić, jeśli wartość godziwa szacowana jest za pomocą podejścia kosztowego lub dochodowego. Analiza najlepszego i najpełniejszego sposobu użytkowania przez potencjalnego uczestnika rynku wymaga często profesjonalnego osądu lub wsparcia ze strony działów merytorycznych (np. marketingu, sprzedaży, technicznego), a czasem konsultacji zewnętrznej. Dla wielu specyficznych aktywów bieżące wykorzystanie w jednostce może być uznane za najlepsze i najpełniejsze. Dotyczy to przede wszystkim składników "szytych na miarę" dla danego podmiotu, które nie mają alternatywnych sposobów wykorzystania, bądź też ich przeniesienie w inną lokalizację z alternatywnym wykorzystaniem byłoby nieuzasadnione ekonomicznie.

4. Koszty zbycia pomniejszające wartość godziwą

Wartość godziwa sama w sobie nie uwzględnia kosztów związanych ze zbyciem składnika (nie jest to zatem cena sprzedaży netto). Dla potrzeb testu na utratę wartości wartość godziwą należy jednak pomniejszyć o takie koszty. MSR 36 definiuje koszty zbycia jako koszty dające się bezpośrednio przyporządkować do czynności zbycia składnika aktywów. Są to tzw. koszty krańcowe, czyli koszty, które nie zostałyby poniesione, gdyby sprzedaż składnika nie miała miejsca. Koszty zbycia nie uwzględniają kosztów finansowych i obciążeń z tytułu podatku dochodowego. Do podstawowych rodzajów kosztów zbycia należą koszty obsługi prawnej, koszty koniecznych opłat i ewentualnie podatku od czynności cywilnoprawnych, koszty usunięcia składnika oraz inne koszty związane z dostosowaniem składnika do sprzedaży. Oczywiście jednostka nie powinna "dublować" kosztów związanych ze sprzedażą uwzględnionych już w wartości godziwej.