Zeszyty Metodyczne Rachunkowości nr 10 (394) z dnia 20.05.2015

Rzeczowe aktywa trwałe według MSR – utrata wartości część III – wartość użytkowa

1. Definicja wartości użytkowej

Wartość użytkowa jest drugim (obok wartości godziwej pomniejszonej o koszty zbycia) parametrem wykorzystywanym przy ustalaniu wartości odzyskiwalnej. Wartość użytkowa zdefiniowana jest jako bieżąca (zdyskontowana), szacunkowa wartość przyszłych przepływów pieniężnych, które są oczekiwane z tytułu dalszego użytkowania składnika aktywów lub większej grupy aktywów stanowiącej ośrodek wypracowujący środki pieniężne. W celu ustalenia wartości użytkowej jednostka musi oszacować: wpływy z dalszego użytkowania składnika, wydatki konieczne w celu wygenerowania wpływów, stopę procentową oraz kwotę ze zbycia składnika po zakończeniu jego użytkowania. Szacowane wielkości znajdują się pod dużym wpływem założeń osób prowadzących analizy, w związku z tym należy dochować należytych starań, aby bazowały one na racjonalnych przesłankach i uwzględniały dostępne dane i informacje pochodzące zarówno ze źródeł zewnętrznych (np. ceny rynkowe możliwe do uzyskania ze sprzedaży produktów/usług, jak również ze sprzedaży samego składnika, itp.) jak i wewnętrznych (zdolności produkcyjne, planowane remonty itp.).

2. Zasady szacowania przyszłych przepływów pieniężnych

Rola budżetu lub planu finansowego w szacowaniu wpływów i wydatków

Szacując wpływy i wydatki jednostka powinna wykorzystać najnowszy, przyjęty przez kierow­nictwo budżet lub plan finansowy. Jeżeli budżet lub plan finansowy przygotowano przed ujawnieniem przesłanek utraty wartości, to wielkości zawarte w budżecie/planie należy zaktualizować w celu odzwierciedlenia aktualnej sytuacji ekonomicznej (np. ograniczenia popytu, spadku cen, ograniczenia zdolności produkcyjnej).

Czasami prognozy kierownictwa dotyczące przyszłości bazują na przychodach i kosztach, a nie wpływach i wydatkach. W takim przypadku osoba prowadząca analizę powinna przekształcić dane – wyeliminować pozycje niepowodujące przepływu pieniężnego (np. amortyzację), a także sprawdzić, czy nie istnieje przesunięcie między momentem ujęcia przychodu/kosztu i powiązanymi z nimi przepływami pieniężnymi. Dodatkowo budżet/plan należy skorygować o uwzględnione w nim, przyszłe oczekiwane wydatki związane z przyszłą restrukturyzacją, modernizacją lub rozbudową oraz wynikające stąd korzyści – wartość użytkowa odzwierciedla bieżący stan składnika, a nie przyszłe oczekiwane zmiany.

MSR 36 wskazuje, że szacunki wpływów i wydatków powinny bazować na maksymalnie 5-letnim budżecie/planie finansowym. Jedynie w uzasadnionych okolicznościach, np. dla w miarę stabilnych sektorów, jak produkcja i przesył energii, wydobycie i przesyłanie gazu, możliwe jest wykorzystanie budżetu/planu na dłuższe okresy. Jeżeli budżet/plan przygotowany jest dla dłuższych okresów jako ekstrapolacja danych z wcześniejszych lat, jego wykorzystanie również może być uzasadnione.

Elementy uwzględniane przy szacowaniu wpływów

Szacując wpływy i ich rozkład w poszczególnych latach (bądź miesiącach) użytkowania składnika należy wziąć pod uwagę m.in.:

• możliwości sprzedaży określonych produktów lub usług; w ramach tego elementu należy rozważyć popyt i jego oczekiwane wzrosty lub spadki wynikające z rozwoju rynku, konkurencji (istniejących lub oczekiwanych konkurentów i produktów konkurencyjnych), barier wejścia na rynek itp.; z dużą rozwagą należy podchodzić do oczekiwanego wzrostu sprzedaży w kolejnych latach m.in. ze względu na ograniczenia związane z racjonalnymi zdolnościami produkcyjnymi danego składnika, wielkością rynku, konkurencją itp.;
   
• ceny możliwe do uzyskania ze sprzedaży określonych produktów (lub usług), a także racjonalnie oczekiwane wzrosty lub spadki cen, które mogą wynikać z inflacji, cyklu życia produktu, zmian cen surowców itp.;
   
• odroczenie w czasie realizacji wpływów ze sprzedaży; w niektórych przypadkach plany finansowe bazują na przychodach, a nie na wpływach ze sprzedaży, które pojawiają się z istotnym opóźnieniem; należy wówczas skorygować (przesunąć w czasie) przychody do momentu ich rzeczywistej realizacji w postaci przepływu pieniężnego;
   
• potencjalną niewypłacalność kontrahentów (liczbę i "jakość" odbiorców); przykładowo dane historyczne przedsiębiorstwa mogą obrazować, że np. 1,5% wszystkich kwot należnych ze sprzedaży nie jest realizowana w wyniku problemów finansowych kontrahentów, w związku z tym w szacunkach należy uwzględnić, że np. 1,5% wpływów nie zostanie zrealizowanych; jeżeli przedsiębiorstwo sprzedaje kontrahentom charakteryzującym się istotnie różnym poziomem niewypłacalności (np. podmioty krajowe, z Europy Zachodniej i zagraniczne ze wschodu), to niewypłacalność dla poszczególnych grup powinno uwzględnić oddzielnie;
   
• sezonowość wpływów ze sprzedaży i związany z tym różny rozkład kwot w czasie.

Jeżeli jednostka określa pewne scenariusze przyszłych przepływów i jest w stanie w drodze osądu przyporządkować im pewne prawdopodobieństwo wystąpienia, wówczas również takie rozwiązanie może być uwzględnione w ustalaniu wartości użytkowej.

Elementy uwzględniane przy szacowaniu wydatków

Przyszłe wydatki, które muszą być poniesione, aby wygenerować środki pieniężne z dalszego wykorzystania składnika można analizować w dowolnie wybranym przez podmiot układzie (np. rodzajowym lub funkcjonalnym czy nawet zmiennych/stałych). Oczekiwane kwoty wydatków powinny obejmować zarówno przepływy bezpośrednio przypisane do wykorzystania danego składnika RAT (lub grupy aktywów), jak i część wydatków pośrednich, które można przyporządkować na rozsądnych i spójnych zasadach do danej pozycji (lub grupy). Szacując wydatki należy uwzględnić (w zależności od specyfiki składnika i rodzaju działalności) m.in.:

• wynagrodzenia (wraz z narzutami) oraz zbliżone świadczenia (premie) na rzecz pracowników produkcyjnych (z uwzględnieniem szacowanej wielkości produkcji i sprzedaży), pracowników nadzoru oraz pracowników pomocniczych, a także oczekiwane zmiany stawek w przyszłości (np. wzrost wynagrodzeń w przedsiębiorstwie w związku z rozwojem lub/i inflacją);
   
• kwoty (netto) do zapłaty w związku ze zużyciem materiałów i energii w części zmiennej (uzależnionej od produkcji i sprzedaży) i w części stałej, a także oczekiwane zmiany zużycia i cen surowców i energii;
   
• ubezpieczenia i podatki kosztowe;
   
• świadczenia na rzecz podmiotów zewnętrznych świadczących usługi;
   
• oczekiwane wydatki związane z wymianą komponentów w analizowanym składniku RAT (np. silnika) w trakcie planowanego wykorzystania tej pozycji; wydatki nie obejmują jednak kwot związanych z przyszłą restrukturyzacją/modernizacją składnika;
   
• oczekiwane i konieczne wydatki związane z wymianą składników RAT, jeżeli wartość użytkowa szacowana jest dla grupy aktywów, a nie pojedynczego składnika;
   
• wydatkowane koszty sprzedaży, dystrybucji i marketingu (w tym koszty dostaw, przedstawicieli handlowych, przygotowania ofert itp.);
   
• uzasadniona część innych wydatkowanych kosztów pośrednich (np. obsługi prawno-administracyjnej).

Przedstawione powyżej wielkości odzwierciedlają przyszłe wydatki, a więc nie są to kwoty związane z istniejącymi już zobowiązaniami za dostarczone i zużyte już dobra lub usługi oraz zobowiązaniami finansowymi, jak również z kosztami niepowodującymi wydatku (amortyzacja). Jeżeli jednostka posiada materiały, za które nie uregulowano jeszcze płatności i materiały te będą wykorzystane przy generowaniu przepływów w przyszłości, to w analizie wydatków należy uwzględnić kwoty do zapłaty (netto) na rzecz kontrahentów. Jeśli jednostka posiada materiały (lub zbliżone pozycje), za które dokonano już zapłaty, a wielkości takie będą wykorzystane do generowania przepływów, to uzasadnione jest, aby wartość bilansową pozycji na moment przeprowadzania analizy wykazać jako wydatek. Wydatki nie uwzględniają również przepływów związanych z działalnością finansową i podatkami (VAT lub podatkiem dochodowym).

Przepływy w walucie obcej

Przepływy szacowane są w walucie, w której mają być generowane (lub ponoszone), a następnie dyskontowane z wykorzystaniem stopy procentowej określonej dla danej waluty. Dopiero zdyskontowane kwoty w walutach obcych są przeliczane na daną walutę z wykorzystaniem kursu natychmiastowej wymiany z dnia, dla którego przeprowadzana jest wycena. Oznacza to przykładowo, że jeżeli przyszłe wpływy są generowane w euro (np. sprzedaż do Niemiec), a wydatki ponoszone w PLN, to jednostka ustala zarówno stopę dyskontową dla euro, jak i dla PLN i odrębnie dyskontuje wpływy i wydatki. Zdyskontowane kwoty w euro są przeliczane po kursie z dnia, dla którego prowadzona jest analiza (np. kursem średnim NBP z dnia bilansowego lub kursem kupna naszego banku z tego dnia). Dopiero po zdyskontowaniu i przeliczeniu wpływów i wydatków jednostka ustala między nimi różnicę.

Scenariusze i różne warianty przepływów

Szacunkowe przepływy pieniężne lub wykorzystane stopy dyskontowe powinny odzwierciedlać różne prawdopodobne wyniki, które są rozważane przez kierownictwo. Jeżeli kierownictwo przygotowuje różne scenariusze przepływów, np. najbardziej prawdopodobne rozwiązanie, najgorsze i najwyższe (najlepsze), to jednostka powinna uwzględnić te warianty w ramach prowadzonej analizy. W pierwszej kolejności należy zastanowić się nad przyporządkowaniem prawdopodobieństwa do poszczególnych wariantów, a jeżeli nie jest to możliwe nad uśrednieniem poszczególnych rozwiązań. Przykładowo spółka produkująca nabiał może rozważać różne scenariusze sprzedaży w zależności od utrzymania/zniesienia embarga Rosji na te produkty. Jeżeli przygotowywane są różne warianty przepływów (np. ograniczenie produkcji, szukanie zbytu na silnie konkurencyjnych rynkach zachodnich oraz powrót na rynki wschodnie), to spółka powinna uwzględnić je w przygotowywanych przepływach i ustaleniu wartości użytkowej poprzez przypisanie im w drodze osądu prawdopodobieństwa wystąpienia. W takim przypadku wartość użytkowa odzwierciedlona będzie przez sumę zdyskontowanych przepływów z poszczególnych wariantów, przemnożonych przez prawdopodobieństwo ich wystąpienia.

Innym przykładem może być spółka transportowa, która posiada określone portfolio stałych klientów, dla których określa przepływy w budżecie/planie. Obok nich może planować udział w przetargach na dodatkowe usługi transportowe, które pozwolą zrealizować dodatkowe wpływy. W takim przypadku wystąpienie dodatkowych przepływów uzależnione jest od określonych zdarzeń w przyszłości, którym nadawane jest w drodze osądu prawdopodobieństwo wystąpienia. Możliwość zrealizowania dodatkowych wpływów może być uwzględniona poprzez przemnożenie ich przez prawdopodobieństwo wystąpienia bądź też poprzez zdyskontowanie ich wyższą stopą odzwierciedlającą niższe prawdopodobieństwo ich realizacji.

Ekstrapolacja przepływów wychodzących poza budżet lub plan

Prognozy przepływów wychodzące poza budżet/plan kierownictwa (bądź poza 5-letni okres) powinny być przygotowane jako ekstrapolacja prognoz wynikających z budżetu/planu. Ekstrapolacja polega na wydłużeniu prognoz dla kolejnych lat na podstawie istniejących danych i informacji, przy czym nie ma narzuconej, jednej metody ekstrapolacji i rozwiązania przyjęte przez poszczególne jednostki gospodarcze mogą się różnić. Przygotowanie ekstrapolacji powinno uwzględniać: specyfikę składnika RAT (lub grupy aktywów), warunki w jakich funkcjonuje przedsiębiorstwo, specyfikę i rozwój rynku i produktów, istnienie produktów konkurencyjnych, a także dane historyczne i inne informacje, jakimi dysponuje kierownictwo itp. Ekstrapolację (rozciągnięcie prognoz na kolejne lata) można przeprowadzić z wykorzystaniem narzędzi statystyczno-ekonometrycznych, jednak w wielu przypadkach możliwe jest budowanie jej poprzez powtarzanie w kolejnych latach danych lub zmian danych z poprzedniego roku planu/budżetu.

Ekstrapolacji podlegają również wydatki, które w zależności od stopnia szczegółowości prowadzonych wyliczeń można szacować na poziomie poszczególnych czynników pracy (np. różnych materiałów, energii, pracy ludzkiej) bądź też wielkości zagregowanych (wydatkowanych kosztów zmiennych i stałych). Jeżeli jednostka analizuje różne scenariusze przyszłych wpływów i wydatków, to dla każdego z wariantów powinna przygotować ekstrapolację danych wychodzącą poza przyjęty plan.

Kompensowanie wpływów i wydatków

Ustalone kwoty wpływów i wydatków są kompensowane ze sobą w poszczególnych okresach, jeżeli moment ich wystąpienia jest taki sam (lub bardzo zbliżony) oraz gdy są w tej samej walucie. Jeżeli przepływy są różnie rozłożone w poszczególnych okresach bądź też są w różnych walutach, to ich dyskontowanie powinno przebiegać odrębnie (osobno wpływy i osobno wydatki). Przykładowo producent ozdób choinkowych, który generuje 95% wpływów w dwóch ostatnich miesiącach roku, ponosi zaś wydatki przez cały rok, powinien uwzględnić ten problem dyskontując wydatki ponoszone systematycznie w trakcie roku i odrębnie wpływy pod koniec roku. Analogicznie firma sprzedająca wyroby na rynek niemiecki (EUR) i ponosząca wydatki operacyjne w Polsce (PLN) powinna odrębnie dyskontować wpływy i wydatki.

3. Oszacowanie stopy procentowej do dyskontowania przepływów

Do dyskontowania przepływów wykorzystywana jest stopa procentowa, która odzwierciedla wartość pieniądza w czasie oraz ryzyko wiążące się z danym składnikiem aktywów, które nie zostało jeszcze uwzględnione jako korekta przepływów. Jeżeli jednostka szacuje wartość użytkową na podstawie różnych przepływów z różnych scenariuszy i przemnaża te wielkości o prawdopodobieństwo wystąpienia danego scenariusza, ten element ryzyka powinien być wyłączony ze stopy dyskontowej. W praktyce do dyskontowania wykorzystuje się często średnioważony koszt kapitału danej jednostki, jeżeli jest on liczony lub efektywny koszt ostatnio zaciąganych kredytów. Efektywny koszt kredytów uwzględnia zarówno oprocentowanie nominalne kredytu, jak również dodatkowe płatności np. prowizje, ubezpieczenie kredytu i liczony jest wewnętrzną stopą zwrotu (IRR) kredytu lub rzeczywistą roczną stopą oprocentowania (RRSO) kredytu. Ustalona stopa musi być spójna z zasadami ustalania przepływów.

Przy dyskontowaniu oszacowanych kwot należy uwzględnić ich rozkład w czasie. W tym zakresie można stosować pewne uproszczenia, jednak nie powinny one zniekształcać otrzymanych wyników. Poniższy przykład obrazuje pewne błędy, które mogą pojawić się w prowadzonych wyliczeniach w niektórych przedsiębiorstwach szacujących wartość użytkową.

4. Oszacowanie kwoty netto ze sprzedaży składnika po zakończeniu jego użytkowania

Obok kwot wpływów i wydatków z tytułu dalszego użytkowania składnika do ustalenia wartości użytkowej należy oszacować również kwotę netto, która zostanie zrealizowana ze zbycia składnika RAT po zakończeniu jego użytkowania. Kwota ze zbycia ustalana jest na podstawie cen podobnych aktywów, które są w stanie zbliżonym do stanu, w jakim będzie składnik po zakończeniu jego użytkowania. Przykładowo, jeżeli jednostka posiada 3-letnią ciężarówkę i planuje dla niej pozostały 5-letni okres użytkowania, powinna ustalić cenę sprzedaży 8-letniej ciężarówki. Kwota ze zbycia może być pominięta, jeżeli oczekiwane przepływy netto z tego tytułu są niewielkie (np. nieistotna wartość złomu w przypadku planowanej likwidacji składnika po zakończeniu jego użytkowania).