Rachunek przepływów pieniężnych - wprowadzenie

1. Rola rachunku przepływów pieniężnych w zarządzaniu firmą

Racjonalne gospodarowanie środkami pieniężnymi jest niewątpliwie jednym z najważniejszych aspektów zarządzania we współczesnej gospodarce. Ma ono bowiem wpływ na płynność i wypłacalność przedsiębiorstwa, wspomaga ocenę efektywności inwestycji i pozwala zapobiec jednej z przyczyn upadłości jednostki gospodarczej, jaką jest trwałe nieregulowanie zobowiązań. Można wskazać liczne przypadki przedsiębiorstw, które mimo doskonałych wyników finansowych, ogłaszały upadłość ze względu na utratę płynności finansowej. Kluczowym aspektem zarządzania środkami finansowymi jest posiadanie rzetelnej i wiarygodnej informacji o ich poziomie, źródłach pochodzenia czy głównych kierunkach wydatkowania – wysoka jakość takich informacji pozwala na podejmowanie lepszych decyzji gospodarczych, co przekłada się na wzrost wartości przedsiębiorstwa i możliwość jego adaptacji do sytuacji rynkowej. Informacji tych oczekuje się od systemu finansowo-księgowego przedsiębiorstwa, a w szczególności z jego sprawozdania finansowego. Najszerszym źródłem danych do analizy informacji o stanie środków pieniężnych jest rachunek przepływów pieniężnych. To właśnie ten element sprawozdania może być szeroko wykorzystany w planowaniu finansowym czy przy ocenie efektywności inwestycji, jak również w analizie finansowej i ekonomicznej. Tak rozległy zakres i ważkość informacji z niego płynących, wskazują, że do jego sporządzania należy przyłożyć wielką wagę, równie dużą, jak dla pozostałych elementów sprawozdania finansowego. W praktyce jednak, ten element sprawozdania jest często traktowany jako dodatkowy i nie zawsze poświęca się mu tak wiele pracy, jak przy sporządzaniu bilansu czy rachunku zysków i strat. Można również spotkać opinie, że rachunek przepływów pieniężnych jest niezrozumiały, posługuje się innymi zasadami i jest trudny w sporządzaniu. Taką postawę należy ocenić jednoznacznie negatywnie – niższa jakość rachunku przepływów pieniężnych może prowadzić do podejmowania przez osoby zarządzające mylnych decyzji, a tym samym prowadzić do strat osiąganych przez jednostkę.

2. Prawne aspekty rachunku przepływów pieniężnych

Swoistą trudność w sporządzaniu rachunku przepływów pieniężnych może sprawiać fakt, że przez wiele lat, element ten nie był szczegółowo uregulowany. Główne źródło prawa bilansowego, czyli ustawa o rachunkowości, po dziś dzień, poświęca mu jedynie kilka artykułów. Podstawowe uregulowania znajdują się w art. 45 ust. 3 ustawy o rachunkowości, który wskazuje, że rachunek przepływów pieniężnych jest obowiązkowym elementem sprawozdania finansowego jednostek, których sprawozdania podlegają obowiązkowemu (tzn. na mocy art. 64 ust. 1 ustawy o rachunkowości) badaniu przez biegłego rewidenta. Wskazanie przez ustawodawcę konkretnych jednostek jako objętych obowiązkiem tworzenia tego rachunku nie wyklucza sporządzania go fakultatywnie przez inne jednostki.

Rachunek przepływów pieniężnych jest także wymieniony w art. 48b ustawy o rachunkowości. Jednak przepis ten reguluje jedynie ogólne kwestie dotyczące tego sprawozdania, w tym metody, okres sporządzania, zwolnienia dla mikrojednostek, a także ogólne definicje poszczególnych rodzajów działalności prezentowanych w tym sprawozdaniu. Zawiera również odesłanie do wzorów rachunków przepływów pieniężnych dla poszczególnych jednostek przedstawionych w załącznikach do ustawy. Ze względu na brak szczegółowych rozwiązań ustawowych w zakresie praktycznego tworzenia rachunku przepływów pieniężnych oraz konieczność doprecyzowania niektórych pojęć i pozycji tego sprawozdania, uchwalono Krajowy Standard Rachunkowości nr 1 "Rachunek przepływów pieniężnych" (KSR nr 1), stanowiący załącznik do uchwały nr 5/11 Komitetu Standardów Rachunkowości z 10 maja 2011 r. (Dz. Urz. Min. Fin. nr 6, poz. 26). Standard ten dokonuje doprecyzowania pojęć i zakresów poszczególnych rodzajów działalności. Znajduje się w nim omówienie wszystkich pozycji rachunku oraz, co istotne, opis zasad jakimi należy się kierować przy sporządzaniu skonsolidowanego rachunku przepływów pieniężnych (do czego obliguje art. 55 ust. 2 ustawy o rachunkowości). Ponadto należy wspomnieć, że w zakresie, w jakim kwestie poruszone w normach krajowych (tutaj: w ustawie o rachunkowości oraz KSR nr 1) okażą się niewystarczające, na mocy art. 10 ust. 3 ustawy o rachunkowości, można posłużyć się przy sporządzaniu rachunku przepływów pieniężnych również postanowieniami MSR 7 "Rachunek przepływów pieniężnych".

3. Zasady i definicje stosowane przy sporządzaniu rachunku przepływów pieniężnych

Zasada kasowa, zamiast zasady memoriału

Sporządzanie rachunku przepływów często przysparza wielu trudności ze względu na szczególne zasady z nim związane. Pierwszą, zauważalną różnicą jest odejście od zasady memoriału – obecnej przy sporządzaniu pozostałych elementów sprawozdania finansowego – na rzecz zasady kasowej, która dominuje przy sporządzaniu rachunku przepływów pieniężnych. Zasada memoriału nakazuje ujmować operacje gospodarcze w okresie, którego dotyczą (niezależnie od terminu zapłaty) natomiast zasada kasowa jest ściśle powiązana z przepływem pieniądza.

Odmienny zakres definicji aktywów finansowych i pieniężnych

Inną istotną kwestią jest odmienny zakres definicji dotyczący poszczególnych pozycji w bilansie i rachunku przepływów pieniężnych. Przede wszystkim istotna jest definicja aktywów finansowych określona w art. 3 ust. 1 pkt 24 ustawy o rachunkowości. W świetle tego przepisu aktywami finansowymi są aktywa pieniężne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki, a także wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. Na mocy tej definicji możliwe jest aktywowanie ulokowanych na lokatach środków pieniężnych do inwestycji długoterminowych lub krótkoterminowych w zależności od okresu trwania lokaty.

Aktywa pieniężne zdefiniowane zostały natomiast w art. 3 ust. 1 pkt 25 ustawy o rachunkowości, gdzie wskazuje się, że są to aktywa w formie krajowych środków płatniczych, walut obcych i dewiz. Do aktywów pieniężnych zalicza się również inne aktywa finansowe, w tym w szczególności naliczone odsetki od aktywów finansowych. Jeżeli aktywa te są płatne lub wymagalne w ciągu 3 miesięcy od dnia ich otrzymania, wystawienia, nabycia lub założenia (lokaty), to na potrzeby rachunku przepływów pieniężnych zalicza się je do środków pieniężnych, chyba że ujmuje się je w przepływach z działalności inwestycyjnej (lokacyjnej). Z przytoczonej definicji wynika, że do celu sporządzenia rachunku przepływów uznaje się za równe środkom pieniężnym (uznając je za ekwiwalenty tych środków) te inwestycje finansowe, które są płatne lub wymagane w ciągu 3 miesięcy od dnia ich otrzymania.

Rozszerzenie tej kwestii znalazło odzwierciedlenie w pkt 2.1 KSR nr 1, gdzie zdefiniowano środki pieniężne jako określone w ustawie o rachunkowości aktywa pieniężne, znajdujące się w obrocie gotówkowym lub w obrocie następującym za pośrednictwem bieżących rachunków bankowych. Zalicza się do nich gotówkę w kasie oraz depozyty płatne na żądanie. Ta definicja wyczerpuje bilansową pozycję środków pieniężnych w kasie i na rachunkach, co teoretycznie powinno stanowić wynik rachunku przepływów pieniężnych jako pieniądze, którymi jednostka jest w stanie dysponować.

KSR nr 1 rozszerza jednak aktywa pieniężne o ekwiwalenty środków pieniężnych, które określa jako: aktywa pieniężne, niezaliczane do środków pieniężnych oraz inne aktywa finansowe, które charakteryzują się jednocześnie: wysokim stopniem płynności, czyli łatwością wymiany na określoną kwotę środków pieniężnych, nieznacznym ryzykiem utraty wartości oraz krótkim terminem płatności lub wymagalności. Innymi słowy, przez ekwiwalenty środków pieniężnych należy rozumieć takie inwestycje finansowe, które jednostka jest w stanie szybko i bez dużej straty zamienić na środki pieniężne. "Szybko", to pojęcie względne – standard wskazuje na te aktywa których termin płatności lub wymagalności nie jest dłuższy niż 3 miesiące od dnia ich otrzymania, wystawienia, nabycia lub założenia lokaty.

Z powyższego wynika, że wartości środków pieniężnych w bilansie i rachunku przepływów pieniężnych nie muszą być sobie równe. Zatem, aby nie doprowadzić do niezgodności między sumą przepływów pieniężnych netto i zmiany stanu środków pieniężnych, wynikającej z posiadanych krótkoterminowych aktywów finansowych, konieczne jest przeklasyfikowanie w rachunku przepływów pieniężnych odpowiednich aktywów na ekwiwalenty środków pieniężnych. Operacja ta powinna również zostać opisana w dziale 3 dodatkowych informacji i objaśnień do sprawozdania finansowego.

4. Sfery działalności w rachunku przepływów pieniężnych

Kolejną problematyczną kwestią przy sporządzaniu rachunku przepływów pieniężnych jest odmienne niż w rachunku zysków i strat zdefiniowanie sfer działalności przedsiębiorstwa. Rachunek ten nie dzieli się bowiem, jak rachunek zysków i strat, na działalność operacyjną (podstawową i pozostałą) oraz finansową, zdarzenia nadzwyczajne i obciążenia wyniku finansowego, lecz na trzy sfery działalności – operacyjną, inwestycyjną i finansową.

Działalność operacyjna

Działalność operacyjna jest najbardziej zbliżona do swojego odpowiednika w rachunku zysków i strat – obejmuje ona bowiem operacje związane z podstawową działalnością jednostki. Zgodnie z postanowieniami KSR nr 1, w jej zakres wchodzą również te transakcje, które nie zostały zaliczone do żadnej z pozostałych stref działalności. Zatem obejmuje ona swoim zasięgiem m.in. wszelkie wpływy i wydatki związane z wytwarzaniem wyrobów i usług, działalnością ogólnoadministracyjną, kosztami sprzedaży czy uzyskiwanym utargiem ze sprzedaży.

Działalność inwestycyjna

Kolejną sferą działalności, prezentowaną w rachunku przepływów pieniężnych jest działalność inwestycyjna, inaczej zwana działalnością lokacyjną. Działalność ta swoim zakresem obejmuje nabywanie lub zbywanie rzeczowych aktywów trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, długoterminowych inwestycji, w tym inwestycji w nieruchomości i prawa, krótkoterminowych aktywów finansowych (z wyjątkiem środków pieniężnych i ich ekwiwalentów) oraz wszystkie związane z tym pieniężne koszty i korzyści, z wyjątkiem dotyczących podatku dochodowego. Innymi słowy można stwierdzić, że dotyczy ona lokaty środków pieniężnych w aktywa trwałe i krótkoterminowe inwestycje finansowe (inne niż środki pieniężne i aktywa finansowe, których termin płatności lub wymagalności nie jest dłuższy niż 3 miesiące od dnia bilansowego).

Działalność finansowa

Ostatnia sfera działalności to działalność finansowa, której przedmiotem jest pozyskiwanie innych, niż działalność operacyjna, źródeł finansowania, w tym także zwiększających kapitał (fundusz) własny, lub ich spłata oraz związane z tym pieniężne koszty, w tym prowizje, odsetki, dywidendy i inne korzyści, z wyjątkiem dotyczących podatku dochodowego. Zatem sfera ta zawiera głównie transakcje związane z pasywną stroną bilansu – operacje zmieniające wartość kapitałów własnych czy zobowiązań, które stanowią źródła finansowania działalności przedsiębiorstwa.

5. Metody sporządzania rachunku przepływów pieniężnych

Wskazać należy, że rachunek przepływów pieniężnych może być sporządzony dwiema metodami – bezpośrednią bądź pośrednią. Obie metody różnią się jedynie metodologią ustalania przepływów z działalności operacyjnej, gdyż przepływy z działalności inwestycyjnej i finansowej są zawsze sporządzane za pomocą metody bezpośredniej. Decyzja o stosowaniu jednej z dwóch metod leży w gestii kierownika jednostki i powinna być zapisana w polityce rachunkowości przedsiębiorstwa.

Druki rachunku przepływów pieniężnych dostępne są w serwisie www.druki.gofin.pl

Metoda bezpośrednia związana jest z zestawieniem ze sobą przeciwstawnych strumieni gotówkowych na każdym z trzech poziomów działalności. Polega ona na wyszczególnieniu z ewidencji księgowej operacji generujących wpływy i wydatki związane z aktywami pieniężnymi i przypisanie ich do poszczególnych sfer działalności jednostki.

Znacznie częściej wykorzystywaną metodą jest metoda pośrednia, która wykorzystuje różnice pomiędzy zasadą memoriału i zasadą kasową. Jej istota polega na skorygowaniu wyniku finansowego netto o:

• koszty i przychody dotyczące innych niż operacyjna sfer działalności,
   
• zmiany stanu kapitału obrotowego,
   
• korekcie dotyczącej kosztów niegenerujących wydatków, do których zaliczamy amortyzację czy koszty rezerw,
   
• inne korekty.

Nadmienić należy, że w przypadku gdy jednostka zdecyduje się na metodę bezpośrednią, musi w informacji dodatkowej ujawnić uzgodnienie przepływów pieniężnych netto z działalności operacyjnej, sporządzone metodą pośrednią, co oznacza de facto, że niezależnie od wybranej metody – sporządzenia rachunku metodą pośrednią nie można uniknąć.